روشهای مختلف پیشگیری از حاملگی و استفاده از متدهای نوین در این زمینه
در اجرای برنامه های بهداشت و تنظیم خانواده و اینکه جمعیت یک کشور در حد متعادلی ثابت مانده و یا با سرعت کمی افزایش یابد، بایستی اقدام به جلوگیری از آبستنی کرد. برای رسیدن به این هدف باید یا آمیزش جنسی را تقلیل داد و یا روشهایی بکار برد که با وجود آمیزش جنسی، لقاح و آبستنی انجام نشود. راه اول اصولاً عملی نیست زیرا یکی از مشخصات ویژه رفتاری انسان، میل زیاد او به آمیزش و ارضاء تمایلات جنسی است. از این رو بشر کوشیده است تا روشهایی ابداع نماید که ضمن عمل جنسی، از لقاح و تولید مثل جلوگیری گردد.
تاریخچه پیشگیری از حاملگی
اگر چه کنترل موالید ایده ای نو بنظر می آید ولی در واقع از زمانهای بسیار قدیم وجود داشته و در ورق پاره هایی که از سالها پیش از ملل متمدن قدیمی بدست آمده است معلوم می گردد که انسانهای آن دوره نیز برای جلوگیری از حاملگی تلاش می نمودند.
در زمانهای قدیم عامل ایجاد بچه را نمی شناختند و چون از تاریخ تماس زن با مرد 9 ماه می گذشت، عوامل مختلف جوی را که در طی این مدت رخ می داد عامل آن می دانستند و برخی، حاملگی را مانند سیکل ماهیانه زن، خودبخود می پنداشتند.
چون زنان همیشه خود را منشاء ایجاد بچه می دانستند و رل پدر در توالد و تناسل بچه را نمی شناختند، بنابراین تلاش برای پیش گیری از حاملگی همیشه از طرف زنان بوده است. زنان ژاپنی از کندوی عسل که زنبورهای مرده داشتند و یا ترشحات دهان شتر می خوردند. زنان افریقایی از آبی که در آن مرده را شستشو داده بودند می نوشیدند. مصریها بلافاصله پس از زایمان به تعداد سالهایی که نمی خواستند بچه دار شند دانه روغن کوچک می خوردند و یا پلاکهایی که آغشته به ترشحات کروکودیل نموده و آنرا عده ای از زنان پس از مقاربت، بالا و پایین می پریدند و یا اینکه خودشان را بحالت انقباض در می آوردند و نفس را در سینه حبس می نمودند. زنان مسلمان، فلفل آغشته به مواد یگری در واژن قرار می دادند. در برخی منابع به زنان توصیه شده است که ریشه بعضی از گیاهان را بجوشانند و بصورت دم کرده مانند چای بخورند. همچنین مصرف مقداری اسفنج را نیز در واژن زن قید کرده است. ارسطو مصرف روغن سدر و روغن زیتون را توصیه می نمود و در یونان، زنان عسل و یا مخلوطی از آب لیمو و الکل و تریاک و سرکه را مصرف می نمودند. سرکه و آب لیمو، قدرت اسپرم کشی داشته و عسل و روغن، خاصیت چسبندگی دارد و از حرکت اسپرمها جلوگیری می نماید.
پس از کشف میکروسکوپ که سلولهای اسپرماتوزوئید را بصورت فعال در زیر آن مشاهده نموده و نقش آنها را در باروری تشخیص دادند، روشهای پیشگیری توسط مرد نیز بکار گرفته شد که اولین طریقه جلوگیری، روش منقطع بوده است. بعدها استفاده از کاندوم نیز متداول شد که به مرور زمان در اثر پیشرفت علوم پزشکی از جلوگیری از حاملگی که در این مجموعه مورد بحث و بررسی قرار گرفته اند عبارتند از:
1- نزدیکی منقطع
2- استفاده از پوشش لاستیکی (کاندوم)
3- قرصهای ضد بارداری
4- آمپولهای ضد بارداری
5- متدریتمیک (دوره امن)
6- دیافراگم مهبلی
7- کلاهک دهانه زهدان
8- استفنج مهبلی
9- آی.یو.دی (وسیله داخل رحمی)
10- استفاده از مواد شیمیایی (ژله ها، کرمها، کفها، قرصها و شیافهای مهبلی)
11- تورپلانت (کپسولهای هورمونی کاشتنی در زیر پوست)
12- حلقه های واژینال
13- روشهای جلوگیری از بارداری بعد از مقاربت (روشهای اضطراری)
14- سترون سازی
15- سایر روشها
اینک به شرح مختصر هر یک از روشهای فوق الذکر می پردازیم:
1- نزدیکی منقطع Coitus Interrupts
شاید قدیمی ترین روشی که برای پرهیز از بارداری بکار می رفته نزدیکی منقطع باشد. در این روش مقارت انجام می گیرد ولی جنس مذکر قبل از اینکه بخواهد اسپرم را در مهبل بریزد آلت خود را بیرون کشیده و در نتیجه اسپرم در خارج از مهبل انزال می گردد.
اگر چه نزدیکی منقطه روش ساده ای است که نه وسیله ای می خواهد و نه تدارکی قبل از عمل جنسی لازم دارد، هزینه در بر نمی دارد، همیشه عملی است و احتیاج به آموزش هم ندارد، لیکن از نقطه نظر روانی و میزان موفقیت، این روش چندان مطلوب نبوده و معمولاً تا 20درصد موارد با عدم موفقیت همراه است زیرا حتی اگر پیش از انزال، نزدیکی قطع شود، امکان ریزش اسپرم در مهبل که بمقدار کم قبل از انزال انجام می شود. وجود دارد. بنابراین برای کاربرد موفقیت آمیز آن، شخص باید بتواند کاملاً خود را کنترل کند. از اینرو این روش، برای افرادی که انزال زودرس دارند رضایت بخش نمی باشد.
از لحاظ مضر بودن این روش نیز در گذشته مباحث زیادی عنوان شده است، بطوریکه گروهی است طریقه را مسئول ناتوانی جنسی می دانند. البته نظریات مبنای عملی نداشته و بدین لحاظ نمی توان این طریقه را مطرود دانست. با اینحال در بعضی موارد، استفاده طولانی از روش نزدیکی منقطع، سبب عدم رضایت جنسی و تحریک عصبی بخصوص در زن می شود که شکایت از دردهای زیر کم و کمر را باعث می گردد. این دردها اغلب غیر عضوی است و علت عصبی دارد. در چنین مواقعی بهتر است جهت بهبود و درمان، از روشهای دیگر جلوگیری استفاده گردد، زیرا در صورت ادامه این روش، امکان پیدایش سرد مزاجی و اختلالات روان شناختی در طرفین همواره وجود دارد.
2- استفاده از پوشش لاستیکی (کاندوم) Condom
اگر نطفه مرد به داحل مهبل ریخته نشود نمی تواند مهاجرت خود را از راه گردن رحم، تنه رحم و لوله های فالوپ شروع نموده، به تخمک برسد و باروری انجام گیرد. یکی از موثرترین طرق جلوگیری از انزال نطفه در مهبل، استفاده از کاندوم است. کاندوم ورقه نازکی از لاستیک و یا بافت حیوانی است که مورد استفاده آقایان قرار می گیرد.
کاندوم از قرن هفدهم تا کنون مورد استفاده بوده است. این وسیله به آسانی در دسترس عموم بوده و احتیاج به تجویز پزشک ندارد. ضمناً علاوه بر اثر ضد حاملگی، از نقطه نظر پیشگیری از بیماریهای مقاربتی نیز حائز اهمیت فراوان است.
کاندوم های اولیه از جنس پارچه های غیر قابل نفوذ و یا روده حیوانات تهیه می شد، لیکن در حال حاضر بدلیل کثرت مصرف، قسمت عمده آن از مواد لاستیکی ساخته می شود که با رنگهای مختلف در دسترس عموم قرار گرفته است. لازم به یادآوری است، حساسیت جنسی کاندوم هایی که از روده حیوانات تهیه می گردند، بیش از پوششهای لاستیکی است، اگر چه قیمت آنها نیز گرانتر می باشد.
کنترل مرغوبیت کاندوم: مرغوبیت پوشش لاستیکی معمولاً دوبار در سطوح مختلف آزمایش می شود. یک بار توسط سازندگان و بار دوم از جانب دولتها و هر دو طرف، کاندوم را از نقطه نظر وجود سوراخهای ریز و ضعف جدار کاندوم که احتمالاً ممکن است هنگام عمل جنسی پاره گردد مورد آزمایش قرار می دهند.
کارخانجات سازنده می بایست کاندوم را با وسایل الکترونیکی کنترل نموده، در صورتیکه سوراخ یا ضعفی در جدار کاندوم، بدلایلی نظیر کهنگی آن و یا نقایص در مراحل تولید، مشاهده گردد، آن را غیر قابل مصرف اعلام دارند. ولی متاسفانه سازندگان کاندوم مایل نیستند که تعداد زیادی از محصولات خود را نادیده بگیرند، لذا کنترل بار دوم توسط دولتها، تقریباً این کمبود را جبران می کند.
طریقه بسیته بندی کاندوم: بسته بندی هر کاندوم جداگانه انجام می گیرد تا از نفوذ هوا در آن جلوگیری بعمل آید زیرا چنانچه هوا در لابلای بسته بندی ها نفوذ کند موجب خراب شدن کاندوم خواهد شد.
بعضی از کارخانجات در بسته بندی ها تاریخ مصرف را ثبت می نمایند. چنانچه اگر از مدت مذکور گذشته باشد قابل اطمینان نیست. این وسیله یکبار مصرف بوده و مقاومت آن رابطه مستقیم با ضخامت کاندوم دارد. گرچه ضخامت زیاد کاندوم حساسیت جنسی را کاهش می دهد لیکن در کاندوم های نازک نیز احتمال پارگی بیشتر است.
سازندگان کاندوم ادعا دارند اگر کاندومها را در شرایط مناسب از نقطه نظر درجه حرارت، رطوبت و نور نگهداری کنند، حدود 5 سال از هنگام ساخت، قابل استفاده می باشند.
روش استفاده از کاندوم: در استفاده از این وسیله به نکات زیر بایستی توجه نمود:
1- کاندوم باید قبل از انجام نزدیکی، بر روی آلت تناسلی در حال نعوظ گذاشته شود.
2- بلافاصله پس از خروج منی و قبل از اینکه حالت نعوظ از بین برود، باید آلت تناسلی را خارج نموده و دقت کرد که کاندوم از آلت جدا نشود.
3- جهت افزایش میزان تاثیر کاندوم، می توان از ژل، کرم یا کفهای اسپرم کش استفاده کرد.
معایب استفاده از کاندوم: استفاده از این وسیله صرفنظر ای مزایایی که دارد، دارای معایت چندی نیز می باشد که موارد زیر از آنجمله اند:
1- ممکن است در جین عمل مقاربت پاره شود.
2- در صورت خرید از بازار آزاد، قیمت آن نسبتاً گران است.
3- احساسات جنسی در موقع مقاربت تا اندازه ای کاسته می شود.
4- بعضی از مردان نسبت به مصرف آن علاقه ای ندارند.
5- ممکن است یکی از طرفین نسبت به آن آلرژی پیدا نماید.
عوارض جانبی کاندوم: عارضه مهمی در اثر استفاده از کاندوم دیده نشده است. برخی افراد ممکن است نسبت به پلاستیک این وسیله حساسیت داشته باشند. تعدادی از افراد در خلال نزدیکی، ازکاهش احساس جنسی شکایت دارند که در اینگونه موارد بهتر است آنها را به استفاده از سایر روشهای جلوگیری از حاملگی تشویق نمود.
میزان اثر کاندوم: موفقیت در استفاده از این روش، بستگی کامل به رعایت نکاتی دارد که بطور یقین در نتایج حاصله از آن موثر است، بیشترین عامل عدم موفقیت با کاندوم، پاره شدن آن هنگام عمل جنسی است که براساس مطالعات انجام شده، حدود یک در 200 مورد اتفاق می افتد. علاوه بر این، عدم موفقیت با کاندوم بیشتر نزد کسانی است که تجربه کافی در نحوه استعمال وسایل ضد حاملگی نداشته، یا اینکه هدف آنها جلوگیری نیست بلکه تاخیر در حاملگی است و بنابراین بطور مداوم از آن استفاده می نمایند. بطور کلی امکان حامله شدن با این روش حدود 10 درصد است.
3- قرصهای ضد بارداری Oral Contraceptives
استفاده از این قرصها برای جلوگیری از حاملگی بسیار مطمئن بوده و در صورتیکه مطابق دستور عمل شود، تقریباً امکان حاملگی وجود ندارد و این بخصوص در مواردی که زن بدلایل طبی نباید حامله شود بسیار مناسب است. علاوه بر این، موارد زیر نیز از جمله مزایای جشمگیر قرصهای ضد بارداری بشمار می روند:
1- خوردن قرص بدون ارتباط با عمل جنسی است و بهمین دلیل جزو معدود روشهایی است که مردم در استفاده از آن احساس ناراحتی نمی کنند.
2- باعث تنظیم قادگی، کم شدن خون قاعدگی و از بین رفتن دردهای قاعدگی می شود. این امر برای خانمهایی که از این ناراحتی ها رنج می برند بسیار قابل توجه است.
3- در بعضی موارد به تعادل هورمونی در بدن خانمها کمک می کند و باعث بهبود شرایط جسمی و روحی در آنان می گردد.
4- در برخی از امراض نظیر کیستهای تخمدان و غدد پستانی باعث بهبود بیماری می گردد.
مکانیسم اثر قرصهای ضد بارداری: رایج ترین قرصهایی که امروزه مورد استفاده قرار می گیرند حاوی مخلوطی از استروژن و پروژسترون می باشد. این دو هورمون که بطور طبیعی در بدن زنان وجود دارد موجب پیدایش خصوصیات روحی و جسمی زنانه می شود. ترشح این دو هورمون در بدن زنان که از شروع قاعدگی تا پایان این دوره بمقدار نسبتاً زیاد توسط تخمدانها صورت می گیرد بوسیله قسمت هیپوتالاموس مغز تنظیم می شود. هورمونهایی که از سلولهای هیپوتالاموس ترشح می شود به غده هیپوفیز که در مجاور آن قرار دارد رسیده و غده هیپوفیز را تحریک می کند تا هورمون FSH از آن ترشح و وارد خدن شود. این هورمون تخمدان را تحریک می کند تا در حدود 12 الی 20 تخمک را برای رشد آماده نماید. در موقع رشد، این تخمدان را تحریک می کند تا در حدود 12 الی 20 تخمک را برای رشد آماده نماید. در موقع رشد، این تخمک ها از خود، هورمون استروژن ترشح می کنند. افزایش هورمون استروژن در خون باعث جلوگیری از ترشح FSH و تحریک ترشح LH می گردد. ترشح ناگهانی LH باعث می شود تخمکی که از سایرین بیشتر رشد کرده و پاره شده و تخمک آزاد شود. پس از بیرون آمدن تخمک، بقیه فولیکول تبدیل به جسم زردی می شود که از خود، علاوه بر استروژن، پروژسترون نیز ترشح می کند. در این موقع اگر حاملگی صورت گیرد، جسم زرد بزرگ شده و به ترشح مقدار زیادی پروژستورن ادامه می دهد ولی اگر حاملگی صورت نگیرد پس از حدود 12-10 روز، جسم زرد از بین رفته، در نتیجه، ترشح هورمونها قطع و قاعدگی آغاز می گردد. این جریان همراه با نظم خاصی تکرار می گردد. در صورتیکه این نظم بهم بخورد یا بطور مصنوعی مختل شود تخمک گذاری انجام نگرفته و حاملگی رخ نمی دهد. عمل قرصهای ضد حاملگی در بدن برهم زدن این نظم است. بدین ترتیب که استروژن و پروژسترون قرصهای ضد حاملگی که از روز پنجم قاعدگی خورده می شوند و ورود این هورمونها در خون و زیاد شدن میزان آنها باعث جلوگیری از ترشح FSH و LH شده و در نتیجه تخمک آزاد نمی شود. ضمناً لایه داخلی رحم نیز بر اثر تغییر ترشح هورمونها، آمادگی قبول تخم را از دست داده و ترشحات دهانه رحم که تحت تاثیر ترشح هورمونها قرار دارد ضخیم گردیده و به اسپروماتوزوئید امکان عبور نمی دهد. بهمین دلیل است که زن در ابتدای شروع تخمک گذاری باید شروع به خوردن قرص نموده و تا موقعی که جریان تخمک گذاری برای آن ماه پایان می یابد به خوردن قرصها ادامه دهد که معمولاً در حدود 21 روز طول می کشد و پس از یکهفته که این جریان برای ماه بعد تکرار می شود باید مجدداً استفاده از هورمونها را شروع کرد.
طرز استفاده از قرصهای ضد بارداری: قرصهای پیشگیری معمولاً در یک دوره 21 روزه از روز پنجم قاعدگی آغاز می شود تجویز می گردد. در فاصله 1 تا 5 روز پس از پایان یافتن قرص، قاعدگی ماهانه با خونروی کمتر از معمول شروع می گردد. در فاصله 1 تا 5 روز پس از پایان یافتن قرص، قاعدگی ماهانه با خونریزی کمتر از معمول شروع می گردد. معمولاً حدود یک هفته پس از پایان یافتن قرص، خوردن قرص برای دوره جدید آغاز می شود. با استفاده از این قرصها طول دوره ماهانه در حدود 28 روز است.
از آنجایی که خانمها با مصرف قرص ضد آبستنی، تخمک گذاری نمی کنند، پس قاعدگی حقیقی ندارند، بلکه «خونروی قطع دارو» در آنان رخ می دهد که قاعدگی کاذب بوده و در اثر قطع دارو پیش آمده است. مخاط رحم در اثر هورمونهای موجود در قرص، تراکم یافته، کلفت م شود و وقتی دارو قطع می گردد مخاط رخم محرک شیمیایی خود را از دست داده و خونریزی شروع می شود. قاعدگی ناشی از قطع قرص از نظر زمان معمولاً کوتاهتر، مقدار خونریزی در آن کمتر و عاری از دردهای قاعدگی طبیعی است.
بهتر است قرص را هر روز در ساعت معین مثلاً بعد از شام یا قبل از خواب خورد زیرا علاوه بر این که فراموش نمی شود، سطح هورمون را نیز در خون در حد ثابتی نگه میدارد. با توجه به اینکه بسته های قرص معمولاً محتوی 21 عدد قرص حاوی هورمون هسنتد که خوردن آن سه هفته طول می کشد بنابراین اگر مثلاً قرص در روز چهار شنبه شروع شود، روزی که آخرین قرص از بسته خورده می شود نیز روز چهار شنبه خواهد بود. و چون بین دو بسته قرص معمولاً یک هفته فاصله است، زمان شروع و ختم بسته بعدی نیز احتمالاً چهارشنبه خواهد بود. در برخی بسته های قرص، برای روزهایی که زن نباید قرص هورمون بخورد، قرصهای غیر هورمونی مثلاً قرصهای محتوی آهن یا ویتامین اضافه می کنند که در رفع کم خونیها موثر است.
در صورتیکه خوردن قرص در یکشب فراموش شود، باید بمحض متوجه شدن، یک عدد قرص خورده شود و قرص بعدی در موقع خودش مصرف گردد. اگر خانمی دو شب متوالی قرص را فراموش کند، باید بمحض متوجه شدن، دو قرص را با هم بخورد و شب بعد هم از دو قرص استفاده کند و بهتر است برای آن ماه از یک وسیله جلوگیری از حاملگی دیگر نیز استفاده شود. اگر سه شب متوالی خوردن قرص فراموش شود، در آن ماه باید خوردن قرص را کنار گذاشته و یک از وسیله جلوگیری از حاملگی دیگر استفاده کرده و خوردن قرص را به دوره بعد که از روز پنجم قاعدگی خواهد بود موکول نمود. خانمی که تا این حد ممکن است خوردن قرص را فراموش کند، شاید اصولاً استفاده از قرص برایش روش مناسبی نباشد.
پس از ختم قرصها در صورتیکه قاعدگی شروع شود دوباره از روز پنجم قاعدگی خوردن قرص را باید شروع نمود ولی چنانچه تا 7 روز بعد از اتمام قرصها قاعدگی ظاهر نشود، بدون توجه به آن، خوردن قرصها را مانند دوره قبل بایستی ادامه داد. در صورتیکه قاعدگی برای 2 تا 3 ماه اتفاق نیفتد باید به پزشک مراجعه کرد زیرا ممکن است آبستنی رخ داده باشد.
در صورتیکه هنگام خوردن قرصهای بین دوقاعدگی، لکه بینی مشاهده شود، احتمالاً سطح هورمون در بدن کافی نبوده لذا برای جلوگیری، روزهایی که لکه بینی ادامه دارد بهتر است روزی دو عدد قرص خورده شود. چنانچه خونریزی زیاد بوده و شبیه قاعدگی باشد باید قرصها را قطع نمود و دوباره از روز پنجم همان خونریزی، مصرف قرصها را شروع نمود.
خانمها می توانند در صورتیکه بخواهند قاعدگی خود را یک هفته عقب بیندازند، قرص را از روز پنجم شروع نموده و به مدت بیست و هفت روز ادامه دهند. اگر بخواهند دو هفته قاعدگی خود را عقب بیندازند می توانند قرص را تا سی و چهار روز ادامه دهند. این کار ممکن است برای جلوگیری از خونریزی در دوره ماه عسل یا مسافرت و دیگر مواقع لزوم مفید باشد.
خانمهایی که هیچ نوع عارضه و ناراحتی در موقع خوردن قرص حس نکنند، می توانند سالها به خوردن قرص ادامه دهند. اما عده ای از متخصصین معتقدند که هر 3-2 سال برای مدت سه ماه باید استفاده از قرص را قطع کرد تا به هیپوفیز اجازه داده شود عمل طبیعی خود را انجام دهند و برای چند ماه تخمک گذاری انجام شود.
زنانیکه از قرص جلوگیری از حاملگی استفاده می کنند، بعلت تغییرات متابولیسم بدن، به ویتامینها بخصوص ویتامین B6 و سایر ویتامینهای گروه B و ویتامین C، نیاز بیشتری دارند. بهمین دلیل در بعضی از کشورها قرصهای محتوی ویتامین های گوره B و C مخصوص خانمهایی که از قرصهای جلوگیری از حاملگی استفاده می نمایند ساخته شده است، گرچه با رعایت رژیم غذایی مناسب نیز این نیاز کاملاً برطرف می گردد.
انواع قرصهای ضد بارداری: بطور عمده سه نوع اصلی از قرصهای ضدبارداری وجود دارند دسته اول قرصهایی هستند که دارای استروژن و پروژسترون بوده و بنام قرصهای ترکیبی Combined نامیده می شوند. دسته دوم، بنام قرصهای متوالی Sequential Pills نامیده می شوند که در این نوع از قرصها، معمولاً 14 تا 16 قرص اول از 21 قرص، تنها حاوی استروژن بوده و به 5 تا 7 قرص آخر از 21 قرص، حاوی پروژستورن نیز اضافه شده است. دسته سوم قرصهایی بنام مینی پیل Minipill هستند که فقط حاوی پروژسترون می بانشد. در برخی از بسته بندی های قرصهای ضد بارداری، بجای 21 قرص، 28 قرص منظور شده است. قرصهای 28 روزه در واقع همان 21 روزه هستند، با این تفاوت که 7 قرص بی اثر، حاوی آهن و ویتامین برای روزهای 22 تا 28 درنظر گرفته شده است که در تقویت قوا و رفع کمخونیها موثر می باشد.
در حال حاضر، بیشتر نوع ترکیبی مورد استفاده است که شامل دو جزء استروژنیک و پروژستینی می باشد. از جزء استروژنیک قرصهای ترکیبی، می توان به مسترانول Mestranol و اتینیل استرادیول Ethinylestradiol و از جزء پروژسترون به ترکیباتی نظیر اتینودیول دی استات Ethinynodiol Diacetate نوراتیندورون Norethindrone، نوراتیندرون استات Norethindrone acetate، اشاره نمود.
تجویز قرص مناسب هر فرد گاهی اوقات چندان کار آسانی نیست، زیرا کیفیت بیولوژیکی هورمون قرصهای ضد بارداری در افراد مختلف متفاوت است. کسانیکه مبتلا به عوارض عدم تعادل هورمون دریدن هستند ممکن است تجویز نوع خاصی از هورمون موجب تشدید ناراحتی در آنها گردد. برعهده پزشک معالج است که در صورت مشاهده هرگونه علایم ناراحت کننده در مصرف کننده قرصهای ضدبارداری، با توجه به ویژگیها و شرایط جسمانی بیمار، نسبت به تعویض نوع قرص و یا بطور کلی، تغییر روش پیشگیری اقدام نماید. معمولاً با عوض کردن نوع قرص، عوارض فوق الذکر نیز برطرف می گردد.
عوارض قرصهای ضدبارداری: علیرغم اثرات نیکویی که مصرف قرصهای ضدبارداری در اکثر موارد دارند، برخی از زنان بر اثر مصرف این قرصها دچار عوارضی از قبیل آکنه، تهوع و استفراغ، افزایش وزن، سردرد و میگرن، افزایش فشار خون، ورم قرنیه چشم، حساسیت پستانها، ناراحتی اعصاب، تورم بدن، خستگی و افسردگی، لکه بینی و خونریزی و... می گردند که گاه ناگریز به تعویض نوع قرص و حتی ترک این روش و استفاده از روش های دیگر پیشگیری می گردند.
موارد منع مصرف قرص: سابقه ترومبوفلبیت، آمبولی ریه، سکته مغزی و بیماری عروق کرونر، اختلال واضح فونکسیون کبد، وجود قطعی یا احتمالی سرطان پستان و رحم، بیماریهای بدخیم تخمندان و سایر سرطانهای وابسته به استروژن، خونریزی دستگاه تناسلی با علل ناشناخته، حاملگی و آدنوم کبد، از مواردی هستند که مصرف قرصهای ضدبارداری را منع می نمایند.
موارد احتیاط در مصرف قرصهای ضدبارداری: تومورهای رحمی، افزایش فشار خون، صرع، نامنظم بودن قاعدگی، سابقه ای که نشان دهنده احتمال وجود دیابت قندی باشد، سابقه سردردهای میگرنی، سن 25 یا بالاتر از آن بخصوص در مبتلایان به چاقی، فشار خون و دیابت و افرادی که سیگار زیادی مصرف می کنند، بخصوص اگر سن آنها از 35 سال تجاوز نماید، از جمله مواردی هستند که بهنگام توصیه قرصهای ضدبارداری می بایست مورد توجه قرار گیرند.
علایم هشدار دهنده: خانمهایی که از قرصهای ضدبارداری استفاده می نمایند، در صورت مشاهده علایمی نظیر تورم یا درد غیر عادی درپاها، زردی پوست یا چشمها، درد شکمی یا سینه ای یا بازویی، تنفس کوتاه و اختلال در بینایی، باید سریعاً به پزشک مراجعه نمایند و تا پس از معاینات و بررسیهای پزشک در صورت لزوم نسبت به تعویض قرص و یا تغییر در روش پیشگیری از حاملگی، اقدامات مقتضی بعمل آید.
میزان اثر قرصهای ضد حاملگی: در صورتیکه قرصهای ضد بارداری بطور منظم استفاده شوند، میزان اثر آنها 9/99 درصد در سال است، بعبارت دیگر از هر هزار نفر زن چنانچه مرتباً از قرصهای ضد حاملگی مصرف کنند یک نفر از آنها در عرض یکسال حامله خواهد شد. ولی متاسفانه میزان اثر قرصهای ضدبارداری از نقطه نظر دموگرافیک بدین سادگی نبوده، بلکه بعلت فراموشی یا تعویض قرص یا عدم دسترسی به کلینیک، عدم موفقیت را از 1/% تا 6/2 درصد در سال تغییر داده است. با اینحال استفاده از قرصهای ضد حاملگی در زمره مطمئن ترین روشهای جلوگیری از بارداری قرار دارد.
4- آمپولهای ضدبارداری Injectibeles
آمپولهای ضد بارداری غالباً حاوق مقدار قابل توجهی هورمون پروژسترون می باشند که در جهت جلوگیری از تخمک گذاری، تغییر ترشحات دهانه رحم و غیر قابل نفوذ کردن آن برای اسپرم و همچنین نامناسب نمودن مخاط رحم برای لانه گزینی عمل می نمایند. این دارو را می توان هر چند ماه یکبار بصورت آمپول داخل عضلانی تزریق نمود.
اگر چه مواردی از قبیل میزان اثر بخشی مطلوب، عدم ترس از فراموشی، تزریق هر چند ماه یکبار و توجه به این حقیقت که همسران دخالتی در آن نخواهند داشت، از جمله مزایای این روش بشمار می رود، لیکن متاسفانه عوارض پروژسترونهای تزریقی متعدد بوده و بدلایلی نظیر افزایش وزن، تهوع، سرگیجه، نا منظم شدن قاعدگی، کم شدن امیال جنسی، آکنه و خونریزی های نامرتبی که معمولاً ایجاد می کنند، مورد استفاده چندانی ندارند.
میزان اثر آمپولهای ضدبارداری کم و بیش شبیه قرصهای ضدبارداری است و عدم موفقیت این روز در حدود یک درصد گزارش گردیده است. تکنیک تزریقی در این امر اهمیت بسیار دارد، بطوریکه توصیه می شود در عمق عضلات تزریق گردد زیرا تزریق سطحی و زیر جلدی، میزان عدم موفقیت را افزایش می دهد.
5- متد ریتمیک (دوره امن) Safe Period
اساس این روش که بنام روش تقویمی هم نامیده می شود، براینست که زن و شوهر در فاصله زمانی که امکان باروری در دوره ماهانه جنسی وجود دارد، از نزدیکی خودداری می کنند. بکار گرفتن این شیوه بستگی به امکان مشخص کردن زمان باروری در دوره ماهانه قاعدگی دارد.
تا قبل از سال 1930 زمانهای متفاوتی را برای تخمک گذاری در نظر می گرفتند. ولی کایوساکواگینو Kayusaku Ogino دانشمند ژاپنی و کناژ Knaus متخصص زنان و مامایی اتریشی در مطالعاتی که بطور جداگانه انجام دادند توانستند زمان دقیق تخمک گذاری را که امروزه اساس شیوه دوره امن است معین کنند. کناز که مسئله را از نظر آزمایشگاهی مطالعه نموده، معتقد است که تخمک گذاری 15 روز پس از آغاز قاعدگی اتفاق می افتد. حال آنکه اگینو که مسئله را از نظر بالینی مورد مطالعه قرارداده عقیده دارد تخمک گذاری 12 تا 14 روز پیش از شروع قاعدگی بعدی انجام می شود. دیگران نیز مطالعات تایید شده ای انجام داده اند. رویهمرفته امروزه تخمک گذاری را در روز 2 14 (12 تا 16) پیش از شروع قاعدگی می دانند.
با توجه به مطالب فوق الذکر که زمان تقریبی تخمک گذاری را مشخص می نماید و همچنین در نظر گیری مدت زمان قدرت باروری تخمک و اسپرم، راه حل مطمئن در این روش بقرار زیر است:
1- در صورت نامنظم بودن دوره های ماهانه، لازم است برای 12 ماه متوالی، تاریخ شروع دوران قاعدگی یادداشت گردیده و در پایان این مدت، کوتاهترین و طولانی ترین دوره عادت ماهانه مشخص شود. برای سیکل های منظم، چنین یادداشتی ضرورت ندارد زیرا کوتاهترین و طولانی ترین دوره یکسان است.
2- با کم کردن عدد 18 از تعداد روزهای کوتاهترین دوره ماهانه، اولین روز احتمال باروری در دوره ماهانه مشخص می گردد.
3- با کم کردن عدد 11، از تعداد روزهای طولانی ترین دوره ماهانه، آخرین روز احتمال باروری در دوره ماهانه مشخص می گردد.
بنابراین با کم کردن 18 روز (16 روز باضافه 2 روز که در آن اسپرم زنده می ماند) از کوتاهترین سیکل قاعدگی و 11 روز (12 روز منهای یک روز که تخمک زنده است) از طولانی ترین سیکل قاعدگی، اطلاعاتی بدست می آید براساس آن، بطور تئوریک می توان روزهایی را که فرد در معرض خطر حاملگی است، بدست آورد. در اینحالت نزدیکی در ایامی که خطر حاملگی وجود ندارد، آزاد است.
هر قدر قاعدگی نامنظم تر باشد، روزهای در معرض خطر بیشتر و طول دوره عدم نزدیکی طولانی تر خواهد بود. به عنوان مثال طبق فرمول ذکر شده، در یک سیکل منظم به فواصل 28 روزه تکرار می شود، عدم نزدیکی فقط از روز 10 تا 17 قاعدگی انجام می گیرد. حال آنکه خانمهایی که سیکل قاعدگی آنها بین 25 تا 32 روز متغیر است، از روز 7 تا 21 نزدیکی نکنند، زیرا در این ایام امکان آبستنی وجود دارد.
از آنجایی که مدت زمان باروری تخمک و اسپرم بنا به عقیده برخی از محققین و دانشمندان، بیش از ارقام ذکر شده نیز محتمل است، لذا بمنظور افزایش ضریب اطمینان این روش، بهتر است یک تا دو روز قبل و بعد از روزهایی که براساس فرمول بیان شده جهت عدم نزدیکی تعیین گردیده است نیز از مقاربت خودداری بعمل آید.
علاوه بر روش فوق، استفاده از درجه حرارت بدن، توجه به تغییرات مخاط دهانه رحم، روش لمس دهانه رحم، نیز در تعیین دوره امن و بی خطر می توانند مورد استفاده قرار گیرند که ویژگیهای هر یک از آنها عبارتند از:
روش استفاده از درجه حرارت بدن: استفاده از اندازه گیری درجه حرارت بدن و تهیه نمای تغییرات آن روش دیگری است که می توان برای تعیین دوره امن بکار برد. حرارت بدن در حدود 12 تا 36 ساعت پیش از تخمک گذاری پایین می افتد و 12 تا 48 ساعت پس از تخمک گذاری در حدود 04/ درجه سانتیگراد بالا می رود. این افزایش درجه حرارت بدن را ناشی از افزایش سطح پروژسترون می دانند که در تمام طول پس از تخمک گذاری ادامه می یابد. این افزایش درجه حرارت بمدت 3 روز متوالی، نشانه آن است که تخمک گذاری انجام شده است.
در روش اندازه گیری دمای بدن، زن هر روز صبح پس از بیدار شدن از خواب و پیش از خارج شدن از تختخواب و قبل از انجام هر نوع کاری، دمای بدن خود را بمدت 3 دقیقه از راه دهان یا مقعد اندازه می گیرد. سپس با توجه به تغییرات درجه حرارت بدن و تجریبات قبلی که در این مورد بدست آورده است می تواند دوره امن را تخمین زده و معلوم نماید.
روش استفاده از تغییرات مخاط دهانه رحم: در توجه به تغییرات مخاط دهانه رحم، زن بایستی از تغییرات موکوس در طول سیکل قاعدگی مطلع باشد. اکثر زنان در چند روز اول بعد از قاعدگی، در واژن خود احساس خشکی می نمایند. سپس زن از وجود ترشحات چسبناک خبر می دهد که این ترشحات چند روز بعد، رقت بیشتری پیدا کرده و زن احساس خیسی تدریجاً فزاینده ای را دارد. آخرین روزی را که این احساس خیسی یا نرمی وجود دارد بنام روز اوج می نامند و مصادف با تخمک گذاری و زمانی است که استروژن در بالاترین سطح خود می باشد. در این زمان موکوس گردن رحمی بسیار مرطوب کننده بوده، غالباً شفاف و شبیه سفیده تخم مرغ خام می باشد. بعد از روز اوج، موکوس تغییر حالت داده و چسبنده می گردد و این ناشی از اثر پروژسترون می باشد و یا بکلی از بین رفته و زن احساس خشکی در واژن خود می نماید. فاز باروری در یک زن، از زمانی شروع می گردد که موکوس خیس کننده ظاهر می شود. سومین روز بعد از نهایت ترشح این موکوس، احتنام فاز باروری می باشد. در صورت تمایل زوجین به جلوگیری از بارداری، بایستی از نزدیکی کردن در این دوره، از شروع موکوس خیس تا سه روز کامل بعد از نهایت ترشح آن خودداری گردد.
بطور کلی اگر زنی به تغییرات ترشح واژن خود، که شامل ترشح غلیظ و چسبنده در قبل و بعد از تخمک گذاری است و ترشح رقیق و آبکی که مربوط به زمان تخمک گذاری است توجه کند، می تواند بدنبال از بین رفتن ترشح مخصوص زمان تخمک گذاری، نزدیکی کند. ناگفته نماند در صورتیکه ترشح واژن و کیفیت آن به علت عفونت و یا مصرف داروهای داخل واژن باشد، امکان اشتباه وجود دارد.
روش لمس دهانه رحم: یکی از روشهای خودداری دوره ای از نزدیکی، عبارتست از لمس دهانه رحم توسط خود زن که در عین سادگی، جالب توجه است. این روش بهتر است در حالت ایستاده و در شرایطی که پای راست روی صندلی قرار دارد و انگشت میانی دست راست داخل مهبل می شود انجام گیرد. در مراحل اولیه دوره قاعدگی، دهانه رحم در پایین مهبل قراردارد و به آسانی می توان آن را لمس کرد. قوام دهانه رحم سفت و شبیه به قوام توک بینی است و سوراخ دهانه رحم بسته است. هر چه زمان تخمک گذاری نزدیک تر گردد، دهانه رحم نیز نرم تر شده و قوام آن به قوام لبها شباهت پیدا می کند، سوراخ دهانه رحم شروع به باز شدن می کند و می توان آن را به صورت یک فرورفتگی لمس کرد که در بالای مهبل قرار دارد و رسیدن انگشت به آن خیلی مشکل است. بعد از تخمک گذاری، قوام این ناحیه مجدداً سفت گردیده، سوراخ آن بسته شده و در پایین قرار می گیرد. هنوز مطالعاتی کافی مبنی بر اینکه، چند درصد خامها می توانند این روش را یاد بگیرند و بکار ببرند، انجام نشده است و اثر این روش در جلوگیری از حاملگی نیز روشن نیست.
در هر حال بهتر است در استفاده از درجه حرارت بدن، توجه به تغییرات مخاط دهانه رحم و روش لمس آن، جهت تعیین دوره امن، به نظرات اگینو- کناز و فرمولهای پیشنهادی آنان نیز توجه شود.
میزان اثر متدریتمیک: اگر چه این روش بدون عوارض جانبی است و سالها می توان از آن استفاده نمود، لیکن بعلت اینکه عمدتاً براساس تخمین زمان تخمک گذاری انجام می شود، روش نامطمئنی است و حدود 20 درصد امکان حاملگی وجود دارد.
6- دیافراگم مهبلی Vaginal Diaphragm
سالها قبل از پیدایش دیافراگمها، زنها از وسایل مختلف بمنظور جلوگیری از حاملگی استفاده می کردند. مانند قرار دادن برگ درختان، صمغ، دانه های میوه و اسفنج در مهبل به این امید که از عبور اسپرماتوزوئید از دهانه رحم جلوگیری بعمل آورند. چنانچه قبل از قرن نوزدهم در جزایر سوماترا، زنها اجسامی شبیه نعلبکی آغشته به تریاک در مهبل خود قرار می دادند و زنهای چینی و ژاپنی کاغذهای ابریشمی آغشته به مواد روغنی بکار می بردند. همچنین گاهی لیمو را دو نیم کرده و محتویات آنرا خارج نموده و در مهبل خود قرار می دادند. کاربرد لیموی فشرده شده از دو سو، منظور را عملی می کرد یکی وجود مانع و دیگری اسید سیتریک موجود در لیمو که خاصیت اسپرم کشی دارد. در سال 1882 دکتر هاسه Hasse در آلمان موفق به ساختن دیافراگمی بنام Mensinga گردید که بعدها در هلند بنام Dutech-cap معروف شد. بالاخره استعمال دیافراگم در هلند و سپس در انگلستان معروفیت پیدا نمود. تا اینکه با کوشش مارگارت سنگر Sanger، دیافراگم در اوایل قرن بیستم در امریکا نیز رواج یافت.
دیافراگم وسیله گنبدی شکلی است که از ورقه نازکی از جنس لاستیک که لبه آن دارای حلقه فنری می باشد تشکیل شده است و قبل از نزدیکی داخل مجرای زنانگی گذارده می شود، دیافراگم ها از لحاظ اندازه و ساختمان با هم متفاوت بوده و با قطرهای گوناگون در دسترس است که در هر فردی جهت پوشاندن کامل سرویکس، بایستی اندازه و نوع مناسب آن بکار برده شود. این وسیله اثر ممانعت از حاملگی خود را از دو طریق اعمال می کند که یکی سد فیزیکی نسبی بین اسپرم و سوریکس و دیگری اثر اسپرم کش ژلی است که همراه آن بکار می رود. بمنظور موثر بودن دیافراگم لازم است که بطرز صحیح جایگزین شود. در غیر اینصورت استفاده از آن سودی نخواهد داشت. قراردادن دیافراگم در ابتدا باید توسط افراد آزموده انجام شود. الزامی نیست که گذارنده پزشک باشد، بلکه از وجود ماما و نرس یا هر فردی که آموزش کافی جهت قرار دادن دیافراگم داشته باشد نیز می توان استفاده نمود. لازم به یادآوری است گاهی در اثر عواملی چون تغییر وزن، افزایش تعداد زایمان، اعمال جراحی لگن و سقط جنین، اندازه دیافراگم تغییر نموده و اندازه گیری مجدد آن الزامی خواهد بود.
روش قراردادن صحیح دیافراگم در مهبل: قراردادن دقیق دیافراگم در مهبل فوق العاده حائز اهمیت است. برای نیل به این هدف، هنگام اندازه گیری باید آموزش کافی به استعمال کنندگان داده شود. بایستی تاکید شود که دهانه زهدان خود را با انگشت لمس نمایند و موقعیت آنرا نسبت به مهبل مشخص کنند. بدین ترتیب استعمال کننده خواهد توانست در مواقع ضروری، خود به جایگزینی آن مبادرت ورزد. برای بدست آوردن نتیجه مطلوب از استفاده دیافراگم، باید توجه داشت که حلقه دور آن هر قدر هم که دارای اندازه دقیق و مناسب باشد قادر نیست از عبور اسپرماتوئوزید ها صدردصد جلوگیری نماید، لذا باید قبل از جایگزین کردن دیافراگم، آنرا با کرمهای اسپرم کش آغشته نمود تا هم قرار دادن آن بسهولت انجام شود و هم در صورتیکه تعداد محدود اسپرماتوزوئید از حلقه دور دیافراگم عبور کرده باشد، در مقابل مواد اسپرم کش قرار گرفته و بدین ترتیب موفقیت روش را تضمین نماید. پس از ریختن کرم اسپرم کش در گودی دیافراگم، استفاده کننده در هر وضعی که مناسب می داند و بدان عادت کرده است دیافراگم را در داخل مهبل می نماید. در صورتیکه این کار با دقت صورت گرفته باشد دهانه زهدان خودبخود در پشت پره دیافراگم پنهان خواهد شد.
استعمال کننده باید حتماً پس از انجام کار، موقعیت گلوی زهدان را در ورای پرده لمس نماید. در غیر اینصورت ممکن است حلقه دیافراگم در لبه قدامی دهانه زهدان تکیه کند که مسلماً در این حالت منظور از استعمال آن برآورده نخواهد شد. گاه برای جایگزین کردن دیافراگم از وسایل مخصوصی بنام اپلیکاتور می توان استفاده کرد.
زمان مناسب استفاده از دیافراگم جهت نزدیکی: دیافراگم را میتوان چند دقیقه تا یکساعت قبل از نزدیکی در محل خود قرار داد و پشت و روی آنرا با کرم یا ژله اسپرم کش آغشته نمود. اگر هنگام نزدیکی بیش از 2 ساعت از گذاردن دیافراگم گذشته باشد، بکار بردن دوباره ژله یا کرم اسپرم کش جهت افزایش میزانی اثر این روش عاقلانه تر خواهد بود.
دیافراگم را نباید زودتر از 6 ساعت بعد از نزدیکی بیرون آورد زیرا زودتر از این مدت، هنوز استثنائاً اسپرماتوزوئیدها حیات داشته و ممکن است موجب حاملگی گردند و روش را با عدم موفقیت روبرو گردانند. در عین حال بهتر است بیش از 24 ساعت نیز در مهبل باقی گذارده نشود زیرا بیش از این مدت، وجود دیافراگم در مهبل، سبب التهاب گردیده و عواقب ناراحت کننده دیگری در برخواهد داشت.
در صورتیکه در عرض 6 ساعت بعد از نزدیکی اول، مجدداً نزدیکی صورت گیرد، بدون خارج کردن دیافراگم مقداری ژل کشنده اسپرم، قبل از نزدیکی مصرف می شود.
لازم به یاددآوری است شستشوی مهبل حالیکه دیافراگم در داخل است توصیه نمی شود. زیرا شستشو موجب، رقیق شدن کرم شده، ممکن است خاصیت خود را از دست بدهد.
روش نگهداری دیافراگم: در صورتیکه دیافراگم بخوبی نگهداری شود، ممکن است تا دو سال دوام یابد، ولی بهتر است هر سال آنرا تعویض نمود. پس از خارج کردن دیافراگم، آنرا با صابون شسته و با پودر تالک آغشته می نمایند. در هر فرصت باید دقت نمود که دیافراگم سوراخ نشده و حلقه اطراف آن سالم باشد. دیافراگم را نباید با محلولهای ضد عفونی شستشو داد زیرا دوام آن بتدریج در مقابل مواد شیمیایی از بین رفته و منجر به سوراخ شدن آن می گردد.
عوارض دیافراگم: دیافراگم عوارض جانبی قابل توجهی ندارد. موارد نادری از واکنش های آلرژیک چه نسبت به پلاستیک و چه به مواد کشنده اسپرم گزارش شده است.
موارد منع مصرف دیافراگم: از مواردی که استعمال دیافراگم را نا مناسب می سازد، افتادگی و سقوط رحم، کج راهیهای شدید به عقب و جلو زهدان، عدم مقاومت کافی عضلات پرینه و مهبل، آلرژی نسبت به مواد پلاستیکی و کرمهای اسپرم کش و التهاد مهبل را می توان ذکر نمود.
میزان اثر دیافراگم: در صورتیکه اندازه دیافراگم مناسب انتخاب گردیده و همراه کرمهای اسپرم کش جایگزین شده بادش، میزان عدم موفقیت در حدود 2 تا 3 درصد در سال است، ولی از آنجایی که اغلب دقت کافی در اندازه گیری و قراردادن صحیح آن انجام نمی گیرد، لذا این امر در میزان اثر دیافراگم از نقطه نظر پیشگیری از حاملگی موثر بوده، بطوریکه عدم موفقیت روش را تا 17درصد افزایش می دهد. بطور کلی در افرادیکه تجربه کافی در استعمال دیافراگم دارند، همچنین در زنان مسن تر یا زنانی که بطور همیشگی از آن استفاده می کنند، موفقیت آمیز تر است و نیز میزان اثر با درجه آگاهی و آموزش کافی استعمال کنندگان رابطه مستقیم دارد. لذا در بررسی تاثیر دیافراگم از نقطه نظر پیشگیری از حاملگی باید فاکتورسن، تجربه، مداومت در استعمال و کیفیت آموزش افراد در نظر گرفته شود.
7- کلاهک دهانه زهدان Cerviacal Cap:
بر خلاف دیافراگم که تمامی قسمت بالای مهبل را می پوشاند کلاهک دهانه زهدان فقط گلوی زهدان را فرا گرفته و مانع عبور اسپرومازوئیدها از آن می گردد. ساختمان کلاهک دهانه زهدان، معمولاً از جنس مواد نسبتاً سخت و گاهی از فلز می باشد. اخیراً انواع نرم تری از پلاستیک ساخته شده و در دسترس قرار گرفته است. کلاهک وسیله فنجان مانندی است که مانند سرانگشتی که روی انگشت می گذارند، درست روی گردن رحم جا می گیرد و مانع ورود نطفه به رحم می گردد.
روش اندازه گیری و قراردادن کلاهک دهانه زهدان: اندازه گیری کلاهک دهانه زهدان باید توسط افراد آموزش دیده صورت گیرد. معمولاً روال بدین ترتیب است که ابتدا اسپکولوم را در مهبل قرار داده، پس از نمایان شدن گلوی زهدان می توان اندازه مناسب را بدست آورد.
جایگزینی کلاهک را می توان به کسانی که استعداد فراگیری داشته باشند آموزش داد. بدین ترتیب خواهند توانست شخصاً آنرا بکار برند. در غیر اینصورت قراردادن آن باید توسط پزشک یا اشخاص مطلع انجام گیرد.
کلاهک را نباید زودتر از 6 ساعت بعد از مقاربت بیرون آورد زیرا ممکن است هنوز اسپرماتوزوئیدها حیات داشته باشند. استفاده از کرمهای اسپرم کش هر چند ضروری نیست ولی کاربرد آن در میزان موفقیت این روش موثر است. شستشوی مهبل بعد از مقاربت مانند دیافراگم توصیه نمی شود زیرا سبب رقیق شدن کرمها شده و خاصیت اسپرم کش خود را از دست می دهد.
عوارض کلاهک دهانه زهدان: اگر کلاهک بمدت طولانی در دهانه زهدان باقی بماند سبب تحریک نسوج گردیده و موجب ترشحات زیاد و بدبو در مهبل خواهد شد. همچنین ترشحات داخل زهدان پشت کلاهک جمع شده و موجبات التهاب دستگاه تناسلی را فراهم خواهد نمود. لذا باقی گذاشتن کلاهک دهانه زهدان همانند دیافراگم مهبلی، بمدت بیشتر از 24 ساعت در واژن توصیه نمی گردد.
موارد عدم استعمال کلاهک دهانه زهدان: در موارد پارگی و زخم دهانه زهدان، دهانه های زهدان غیر طبیعی که اندازه آنها کوچکتر از معمول و یا طولانی تر از عادی باشند، التهاب دهانه زهدان، التهاب ضمایم زهدان و عدم توانایی زن در جایگزینی و خارج کردن کلاهک، استفاده از این روش پیشنهاد نمی گردد.
میزان اثر کلاهک دهانه زهدان: موارد عدم موفقیت در این روش بنابر آمار موجود تا 6/7 درصد در سال گزارش گردیده است. علل عدم موفقیت ممکن است جابجا شدن کلاهک هنگام مقاربت بوده باشد. این پیشامد هنگامی بوقوع می پیوندد که اندازه کلاهک مناسب نبوده یا اینکه دهانه زهدان کوتاه یا طولانی تر از معمول بوده و حلقه کلاهک، محکم اطراف گلوی زهدان را فرا نگرفته باشد.
8- اسنفج مهبلی Vaginal Sponge
جسمی است اسفنج به شکل کره که قطری حدود 5 سانتی متر دارد و از ماده مصنوعی خاصی که به اسپرم کش آغشته گردیده ساخته شده است. این وسیله یک قسمت فرو رفته دارد که جهت قفل شدن روی دهانه رحم بمنظور کاهش احتمالی جابجایی در حین نزدیکی، مد نظر گرفته شده است. به طرف دیگر یک حلقه پس استر وصل می شود که جهت سهولت خارج کردن آن، تعبیه گردیده است.
چگونگی استفاده از اسفنج: ابتدا اسنفج را با کمی آب (حدود 2 قاشق) مرطوب می نمایند زیرا آب، ماده اسپرم کش را فعال می کند. سپس باید کناره های اسفنج را تازده، بطوریکه اسفنج طویل و باریک شود و به این حالت در دهانه رحم جایگزین می شود. اسفنج خودبخود دهانه را مسدود می کند. اگر اسفنج صحیح و دقیق قرار گرفته باشد، حلقه باید در سمت خارجی اسنفج باشد تا در موقع لزوم بتوان آنرا خارج نمود.
از مزایای این روش آن است که در هر زمانی 24 ساعت قبل از نزدیکی جا گذاری می شود می تواند برای چندین عمل مقاربت، بدون اینکه از اسپرم کش اضافی استفاده شود، بکار رود. اسفنج برای 24 ساعت فعال باقی می ماند و باید 6 ساعت بعد از آخرین مقاربت خارج گردد. به عبارت دیگر، کل زمانی که اسنفج می تواند در دهانه رحم باقی گذارده شود، 30 ساعت توصیه می گردد. هیچگاه نباید از یک اسفنج دوباره استفاده شود. همچنین استفاده از اسنفج در دوره عادت ماهیانه ممنوع است.
عوارض و مشکلات احتمالی بهنگام استفاده از اسفنج: در موارد نادری تحریک پذیری بیش از حد و حساسیت نسبت به اسفنج، صورت قرمزی و تورم فرج مشاهده می شود. گاهی نیز با سندرم شوک توکسیک می تواند همراه باشد. مشکلاتی نیز بهنگام خارج کردن اسنفج ممکن است بوجود آید. وجود هر گونه خارش، تحریک پذیری یا سوزش در دستگاه تناسلی، بوی نا مطبوع دایمی و ترشحات غیر واژن و یا هر یک از علایم سندرم شوک توکسیک را باید به پزشک اطلاع داد. علایم خطرناک سندرم شوک توکسیک شامل: تب، اسهال، استفراغ، دردهای عضلانی و لکه های پوستی نظیر آفتاب سوختگی می باشد.
مزان اثر اسفنج: مطالعات کلینیکی نشان می دهد که میزان اثر میزان اسنفج حدود 85 درصد بوده و میانگین بارداری دراستفاده از این روش، قریب 15 درصد می باشد.
9- آی.یو.دی (وسیله داخل رحمی) I.U.D = Intra Uterine Devices
در مورد کاربرد آی یو دی گفتگو بسیار است. در کجا و توسط چه کسی برای اولین بار مورد استفاده قرار گرفته، هنوز بخوبی روشن نیست. بنابر داستانی، اعراب بادیه نشین در مسافرتهای طولانی برای جلوگیری از حاملگی شترهای خود، سنگ ریزه ای توسط نی بلند در داخل رحم آنها قرار می دادند و بدین وسیله شترها در مقابل حاملگی مصون می ماندند.
اولین موارد استفاده علنی از این روش در انسان، به قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم بر می گردد. در آن زمان دکمه دهانه زهدان بکار برده می شد. این دکمه مانند کلاهکی، کلوی زهدان را می پوشانید و ساقه آن نیز در مجرای زهدان قرار می گرفت. در سال 1902 دکتر کارل پزشک آلمانی وسیله ای شبیه استخوان جناغ سینه مرغ در داخل رحم قرار می داد. این وسیله در 700 مورد بمنظور جلوگیری از حاملگی استعمال گردید. نوع دیگر این وسیله نه تنها برای جلوگیری از حاملگی استفاده می شد، بلکه از نقطه نظر تنظیم قاعدگی و احیاناً سقط های تحریکی بکار می رفت، ولی کاربرد نابجای این وسایل اغلب عوارض شدیدی چون خونریزی و التهاب لگن همراه داشت که گاهی موجب مرگ بیماران می گردید. در نتیجه بعلت عدم دسترسی به آنتی بیوتیک ها در آن زمان، مراکز پزشکی، استفاده از این روش را محکوم نمودند و برای مدت نسبتاً طولانی استعمال آن متروک گردید.
اولین آی یو دی از جنس ابریشم توسط پزشک آلمانی بنام Richter ساخته شد. این وسیله فقط بمنظور پیشگیری از حاملگی مورد استفاده قرار می گرفت.
در سال 1920 دکتر Pust نوعی آی یو دی ساخت که ترکیبی از دستگاه دکتر کارل و حلقه ابریشمی Richter بود. از این دستگاه در 435 مورد، استفاده نموده و در بررسی هایی که از این مطالعه بعمل آورد حاملگی مشاهده نگردید. معذالک با مخالفت جوامع پزشکی روبرو شد، زیرا عقیده پزشکان بر این اصل استوار بود که این گونه وسایل موجب التهاب لگن شده و برای احیای مریض خطرناک هستند.
در همانسال Ernst Graefenberg نوع جدیدی از آی یو دی بشکل حلقه و از جنس نقره ساخت که تماماً در داخل رحم قرار می گرفت. این آی یو دی شهرت بسیار زیادی در آلمان و ممالک دیگر بدست آورد. از طرفی در سال 1934، Ota در ژاپن آی یو دی دیگری از طلا و یا نقره با پوشش طلا عرضه نمود که بسیار مورد توجه قرار گرفت.
علیرغم نتایج مثبتی که از کاربرد این روش بدست آمده بود، معهذا مجدداً با مخالفت شدید جوامع پزشکی مواجه گردید و بدلیل خطرناک قلمداد شدن، این روش به بوته فراموشی سپرده شد. تا اینکه پزشکی در سرزمین فلسطین اشغالی بنام Oppen- Heimer در سال 1950 گزارشی ارائه داد که در 1500 مورد استعمال حلقه های Grarfenberg نتایج جالب توجهی از نقطه نظر پیشگیری از حاملگی بدست آورده بود. در همان زمان Ishihama از ژاپن موفقیت حلقه Ota را در 20000 زن ژاپنی اعلام نمود. یکسال بعد Margulies Lazar در نیویورک آی یو دی ساخت خود را با نام Margulies Coil مورد آزمایش قرار داد. این وسیله از جنس پلاستیک ساخته شده بود و برای اینکه در مقابل اشعه X قابل رویت باشد، مقداری باریم نیز در ترکیب آن بکار رفته بود.
با توجه به آمار Oppen-Heimer و Ishihama و ذهنیت های قبلی که از استعمال آی یو دی در دست بود، برای روشن نمودن تکلیف پزشکان سراسر دنیا نسبت به آی یو دی در سال 1962 کنگره بین المللی در شهر نیویورک برپا گردید. در این کنگره که پزشکانی از تمام نقاط دنیا شرکت داشتند، مشاهدات خود را در مورد استفاده از آی یو دی به اطلاع جهانیان رسانیدند و در پایان کنگره استفاده از آی یو دی را در برنامه های پیشگیری از حاملگی مجاز دانسته و استعمال آن را بی خطر اعلام داشتند.
درهمین کنگره دکتر Jack Lippes، آی یو دی مشهور ساخت خود را که همان Lippes Loop باشد به اطلاع همگان رسانید. این آی یو دی توسط اپلیکاتور تماماً در داخل رحم قرار می گیرد و دنباله آن توسط نخی که در مهبل باقی می ماند نمایان است. جنس این آی یو دی از پلاستیک و پلی اتیلن بوده و موجب تحریک نسج آندومتر نمی شود. از آنجائیکه ممکن است نخ آی یو دی در مهبل دیده نشود لذا در ساختمان آن مقداری سولفات باریم بکار رفته که در مقابل اشعه ایکس نمایان است. این وسیله جدید که نسبت به انواع دیگر آی یو دی ارجحیت داشت، بزودی مورد توجه و مصرف پزشکان و متخصصین بیماری های زنان و مامائی و یا آنان که دست اندر کار برنامه های تنظیم خانواده بودند قرار گرفت و بدین ترتیب پس از تایید بلامانع بودن این روش در پیشگیری از حاملگی، بتدریج انواع جدیدتری از آی یو دی ساخته شد و در دسترس عموم قرار گرفت.
مکانیسم عمل آی یو دی: مکانیسم اثر آی یو دی بدرستی شناخته شده نیست ولی اظهار نظرهای متعددی در این زمینه بیان گردیده است از جمله اینکه معتقدند: وجود آی یو دی در رحم، در انتقال اسپرم دخالت داشته و حرکت آن را در مراحل اولیه کند می کند. حرکات دودی لوله های رحمی در زنانی که آی یو دی دارند شدت یافته و موجب می شود که تخم لقاح یافته قبل از آمادگی لازم جهت جایگزینی در آندومتر دفع گردد. وجود آی یو دی در رحم، انقباضات رحمی را شدت بخشیده و مانع لانه گزینی می گردد. حضور ای یو دی در رحم، با برهنه زدن تعادل شیمیایی و آنزیمی آندومتر و همچنین با ایجاد التهاب در آن، مانع لانه گزینی تخمک گشنیده شده می گردد و بالاخره اینکه آی یو دی روی مرحله لقاح اثر گذارده و مانع بارور شدن تخمک توسط اسپرومائوزوئید می گردد.
انواع آی یو دی: انواع مختلف آی یو دی در دو گروه عمده جای دارند. گروه اول آی یو دی های خنثی که فاقد مواد شیمیایی هستند. اندازه این نوع آی یو دی که اغلب از مواد پلی اتیلن ساخته شده، معمولاً بزرگتر از سایر انواع است. از این گروه انواع Lippes loop و Saf-T-Coil را می توان نام برد که بطور شایع استعمال می شوند. آی یو دی های خنثی می توانند تا یائسگی در رحم باقی بمانند.
گروه دوم آی یو دی هایی که حاوی مواد شیمیایی با اثرات بیولوژیکی هستند. وجود این مواد بدلیل دارا بودن اثر جلوگیری از حاملگی باعث گردیده که از حجم و اندازه آی یو دی کاسته شده و در نتیجه عوارض آن نیز کمتر باشد. ضمناً بعلت کوچکی اندازه می توان در صورت لزوم برای خانمهایی که زایمان نداشته اند نیز استفاده نمود. مواد شیمیایی که به آی یو دی اضافه شده تا اثر جلوگیری از حاملگی آن را افزایش دهد و در نتیجه امکان کوچکتر کردن سطح تماس آی یو دی با رحم امکان پذیر شود، متنوع بوده و هر یک از آنها اثر ویژه ای دارند. مثلاً آی یو دی های محتوی مانند Copper-7 و Copper-T سطح بسیار کوچک و در نتیجه عوارض کمتری دارند ولی چون پس از تقریباً سه سال ماندن در رحم، مس موجود در آن جذب شده و یا روی آن فسفات کلسیم رسوب می نماید، در نتیجه اثر ضد حاملگی آن کاهش می یابد. بدین جهت پس از سه سال بایستی آن را خارج و آی یو دی دیگری جایگزین آن نمود.
برای طولانی تر کردن اثر آی یو دی و باز هم کمتر کردن عوارض ناشی از آن، در یک نوع آی وی دی، مس را روی پایه نقره کار گذاشته اند و در نتیجه با سطح کمتر، اثر بیشتر و طولانی تری دارد و حداقل تا 5 سال اثر خود را حفظ می کند. همچنین انواع هورمونهای پروژسترون به برخی از انواع آی یو دی (نوع Progestasert) اضافه شده است. این نوع آی یو دی فقط یکسال اثر خود را حفظ می کند و بایستی آن را هر سال تعویض نمود تا مرتباً بتواند هرمون آزاد کند. نوع دیگری از آی یو دی، محتوی مواد منعقد کننده خون بوده و برای خانمهایی که خونریزی زیادی دارند استفاده می شود.
نکته قابل توجه اینکه، انتخاب نوع آی یو دی مناسب برای هر زن به عهده پزشک یا فرد ذیصلاح است که با در نظر گیری کلیه عوامل موثر در نحوه عمل آی یو دی از جمله تعداد زایمانها، اندازه و فرم رحم، مقدار خونریزی بهنگام قاعدگی، مدتی که زن مایل است از حاملگی جلوگیری کند و فواصلی که می تواند برای معاینه مراجعه نماید و... تعیین و در رحم گذارده می شود.
زمان مناسب برای قراردادن آی یو دی: مناسبترین موقع برای جایگزینی آی یو دی در رحم، چند روز آخر قاعدگی است. زیرا خونریزی که قهراً بهنگام قراردادن آی یو دی در رحم بوجود می آید بحساب قاعدگی گذشته شده و از نقطه نظر پسیکولوزی داوطلبان حائز اهمیت است. از طرف دیگر هنگام قاعدگی، دهانه زهدان بازتر و نرم تر از اوقات دیگر دوره ماهانه است. نکته مهم دیگر اینکه وقتی آی یو دی هنگام قاعدگی گذاشته شود دیگر مسئله حامله بودن داوطلب مطرح نیست. در عین حال به این مسئله نیز بایستی توجه نمود که اگر گذاردن آی یو دی محدود به اوقات قاعدگی گردد، ممکن است به برنامه های تنظیم خانواده لطمه وارد نموده و در فاصله زمانی که در انتظار شروع قاعدگی هستیم داوطلب را از دست داده و یا او را در معرض خطر حاملگی ناخواسته قرار دهیم. لذا قراردادن آی یو دی در هر زمانی که داوطلب مراجعه می کند می تواند انجام گیرد به شرطی که حامله نباشد. ضمناً انجام این کار بلافاصله بعد از زایمان به علت بالا بودن میزان درصد خروج خودبخودی و احتمال سوراخ شدن رحم توصیه نمی شود و بهتر است 8 هفته و بطور ایده آل 12 هفته بعد از زایمان به تعویق افتد. شایان ذکر است گذاردن آی یو دی پس از سقط های درمانی نیز زمان مناسبی جهت این کار محسوب می گردد.
قبل از جاگذاری آی یو دی در رحم، بهتر است آن را خانمها نشان داد تا آن را بشناسند و بتوانند از طریق نخ وسیله (آی یو دی دارای نخی است که هنگام جاگذاری آن در رحم، نخ آن بفاصله 2-3 سانتی متر از سوراخ خاجی سرویکس بیرون گذارده می شود) آن را کنترل نمایند زیرا وجود نخ آی یو دی در مهبل، دل بر وجود خود وسیله است. در صورت عدم لمس نخ که حاکی از دفع وسیله می باشد بایستی در اسرع وقت به پزشک معالج خود مراجعه و تا قبل از مراجعه از وسیله پیشگیری دیگری مانند کاندوم استفاده شود. ضمناً کنترل و پی گیریهای 6 هفته پس از جاگذاری، بمنظور تعیین این که بیمار تا چه حد از آی یو دی خود راضی است، اطمینان از وجود آن در رحم، ارزیابی درد موجود و مراقبت از اینکه عفونتی در کار نباشد، توصیه می گردد. بدنبال این معاینه، کنترل بعدی سه ماه بعد، سپس 6 ماه بعد و پس از آن سالانه است .
عوارض استفاده از آی یو دی: مهمترین عوارض بالنسبه شایع آی یو دی، حاملگی و بیماریهای التهابی لگن می باشد لیکن عوارض دیگری چون دفع خودبخودی آی یو دی، سوراخ شدن رحم، کرامپ و خونریزی نیز می بایست مورد توجه قرار گیرند.
علاوه بر موارد فوق، وجود آی یو دی اغلب موجب تغییراتی در دوره ماهانه می شود. اولین و گاه دومین قاعدگی بعد از وارد کردن ابزار درون زهدان، سنگین تر و طولانی تر است. چون این حالت ممکن است در 20 تا 30 درصد زنان پیش بیاید باید آنها را از این مطلب کاملاً آگاه کرد که نگران نشوند. معمولاً این حالت مربوط به تطابق زهدان با جسم خارجی است که بتدریج روال عادی پیدا می کند و خونریزی ماهیانه به وضعیت عادی برمیگردد. قاعدگی دردناک و بخصوص در زنانی که نزاییده اند ممکن است باگارگذاردن ابزار درون زهدانی شدت پیدا کند. البته در بسیاری از زنان پس از استفاده از آی یو دی انقباضات شدید عضلانی و قاعدگی دردناک کاهش یافته است. بهرحال استفاده از آی یو دی سبب افزایش خونروی و یا درد گردیده و یا با عوارضی نظیر حاملگی، بیماری های التهابی حاد، بدخیمی دهانه رحم با آندومتر، سوراخ شدن و دفع قسمتی از آی یو دی، همراه گردد بایستی آن را خارج نموده و از روش پیشگیری دیگری استفاده شود. بدیهی است در زنانی که یائسه شده اند (یکسال بعد از آخرین قاعدگی) و همچنین آی یو دی هایی که مدت مصرف آنها منقضی شده است، این وسیله بایستی بیرون آورده شود.
موارد منع استفاده از آی یو دی: ناهنجاریهای رحمی، بیماریهای آماسی لگن، سل تشخیص داده شده لگن، اختلالات و تومورهای کبدی، سرطان پستان و بیماری های کمخونی موضعی قلب، از جمله موارد منع استفاده از این وسیله داخل رحمی به شمار می روند.
میزان اثر آی یو دی: این وسیله بعد از قرصها موثرترین وسیله پیشگیری از حاملگی است و عدم موفقیت آن حدود 3درصد می باشد. پس از گذاشتن آی یو دی، فرد نقشی در میزان عدم موفقیت آن ندارد و این امر اغلب ناشی از دفع و یا جایگزینی نادرست این وسیله می باشد. لازم به یادآوری است که هر گونه نگرانی نازایی ناشی از استعمال آی یو دی کاملاً بی اساس بوده و امکان حاملگی پس از عدم استفاده از آن، همواره وجود دارد.
10- استفاده از مواد شیمیایی
اهمیت مایع منی در بارور کردن زنان از زمانهای گذشتهخ لااقل از نوشته های زمان بقراط شناخته شده است. بدین لحاظ قراردادن مواد گوناگون در داخل مهبل قبل از عمل مقاربت بمنظور کشتن اسپروماتوزوئید یکی از روشهای موثر و بسیار قدیمی است. مثلاً شیاف ساخته شده از فضولات تمساح یکی از تدابیری بوده که در نوشته های قدیمی مصری از آن نام برده شده است. پیاز، عصاره پونه و تخم تره فرنگی نیز بوسیله مصریها و یهودیها برای این منظور مصرف می شده است. همچنین در سوماترا قرصهایی استعمال می کردند که محتوی اسید تانیک بوده و از گیاه خاصی تهیه می گردیده است. امروزه به پیروی از همان خاصیت اصلی که از بین بردن و کشتن اسپرمها می باشد، داروهای جدیدی به بازار عرضه گردیده است که بطور خلاصه انواع مهم آنها را مورد بررسی قرار می دهیم:
ژله ها و کرم های ضد آبستنی: قدرت ژله یا کرم در جلوگیری از آبستنی وابسته به دو عامل است:
اول اینکه عناصر فعال در ترکیب آنها نطفه کش های نیرومندی هستند که از اسپرومائوزودئید را کشته یا بیحرکت می کنند حتی موقعی که تعداد اسپروماتوزوئید ها بسیار زیاد است این عمل را انجام می دهند. دیگر آنکه کرم یا ژله ای که مواد نطفه کش به آن افزوده شده است، پوششی به شکل یک ورقه نازک در دهانه رحم ایجاد می نماید که مانع ورود اسپرماتوزوئیدها می شود. از نقطه نظر جلوگیری از آبستنی فرقی بین ژله ها و کرم نیست و انتخاب و ترجیح یکی از آنها بر دیگری، بستگی به سلیقه و نظر شخصی مصرف کننده دارو دارد.
یک اپلیکاتور شفاف پلاستیکی معمولاً همراه هر لوله کرم یا ژله وجود دارد که با پیچی بر روی لوله ای که سرپوش آن را برداشته اند سوار می شود. با فشار لوله، کرم بمقدار دلخواه (که معمولاً کمی بیش از یک قاشق مربا خوری و در حدود 5 سانتی متر مکعب است( وارد اپلیکاتور می شود. بعد اپلیکاتور را از لوله جداکرده و یک ساعت قبل از مقاربت محتوی آن را در مهبل می گذارند.
روش مناسب برای مصرف کرم یا ژله، به این طریق است که زن به پشت دراز می کشد و اپلیکاتور پرشده را تا آنجا که ممکن است در عمق مهبل (5/7 تا 10 سانتی متر) فرو برده، بعد اپلیکاتور را حدود 5/1 سانتیمتر جلو کشیده، با فشار دادن بر سنبه اپلیکاتور، ژله یا کرم را خالی می کند و سپس اپلیکاتور را در می آورد. به اندازه ایک اپلیکاتور ژله یا کرم، فقط برای یک بار مقاربت کافی است. بنابراین وقتی مقاربت تکرار می شود، باید قبل از آن یک بار دیگر ژله یا کرم را مصرف کرد. برخی از خانم ها از اینکه می بینند ژله یا کرم پس از مقاربت به بیرون تراوش می کند ناراحتند. این گونه افراد می توانند با گذاشتن پارچه ای نازک در بین رانها سبب جذب تراوش شوند.
اپلیکاتور پلاستیکی را پس از استفاده باید با آب و صابون شست تا ژله یا کرم در میان آن باقی نمانده و سبب سفت شدن حرکت سنبه آن نشود. اگر چنین حالتی پیش آمد باید اپلیکاتور را در آب ولرم فرو برد اما هرگز نباید آنرا جوشانید زیرا ماده پلاستیکی آن، در برابر حرارتهای بالا تاب مقاومت ندارد. اکثر خانمها این احساس را دارند که ژله و کرمها کاملاً بی ضررند. اما گاهی برخی از بیماران از تحریک و سوزشی در مهبل خود شکایت می کنند که ظاهراً نتیجه آلرژی فردی آنها به ژله یا کرم مخصوصی است که معمولاً با تغییر دادن نوع ژله یا کرم رفع می شود.
به افرادی که فقط ژله یا کرم مصرف می کنند، مثل مصرف کنندگان دیافرام باید تذکر داد که حداقل تا شش ساعت پس از آخرین مقاربت، مهبل خود را شستشو ندهند. حتی پس از این مدت هم شستشو لازم نیست زیرا قسمت اعظم ژله یا کرم، صبح روز بعد هنگام برخاستن، از مهبل خارج شده و با شستشوی معمولی کاملاً پاک می شود. احتمال بروز حاملگی این روش حدود 20درصد می باشد.
کفهای مهبلی: انواع دیگری از کرمهای ضد آبستنی به شکل کف تهیه شده که برخلاف کرمهای دیگر، در یک محفظه شیشه ای، یا فلزی استوانه ای که فشار هوا در آن زیاد است بسته بندی شده و در هنگام مصرف بصورت کفی در داخل مهبل جای می گیرد. برای استفاده از آن، سرشیشه را باز می کنند و اپلیکاتور مخصوصی را به آن پیچ می کنند. با وارد کردن کمی فشار روی دکمه خروجی، ستونی از کرم سفید کف مانند و هوادار وارد سرنگ می شود و سنبه را پس می راند. این ماده از نظر ظاهر، شباهت زیادی به کف صابونی دارد که مردان در موقع اصلاح صورت بکار می برند. این کرم هوادار یا کف، از بسیاری از لحاظ شبیه کرمهای ضد آبستنی که بدون دیافراگم مصرف می شوند عمل می کند، اما مزیتی که دارد اینکه پس از مقاربت خیلی کمتر از ژله ها یا کرم های ضد آبستنی از مهبل بیرون می آید. به این دلیل بسیاری از خانمها کف مهبلی را ترجیح می دهند. علاوه بر این مطالعات انجام شده نشان داده است که کف مهبلی بعنوان یک وسیله جلوگیری از آبستنی، از کرمها و ژله هایی که کف نمی کنند موثرتر است. تصور می رود دلیل اثر بهتر کف مهبلی در جلوگیری از آبستنی، خواص فیزیکی آن باشد.
کرم ها یا ژله ها پس از وارد شدن در مهبل، بشکل تکه ای باقی می مانند و در جریان مقاربت توسط آلت مرد در فضای مهبل پخش می شوند. این نحوه پخش شدن گاهی برای بستن مدخل رحم کافی نیست. اما مشاهدات علمی نشان داده که کف مهبلی حتی قبل از مقاربت، بطور یکنواخت در سراسر مهبل بخش گردیده و به همین جهت است که مجرای گردن رحم توسط ماده شیمیایی موجود در آن بهتر بسته می شود. این کفهای مهبلی در اندازه های مختلف ساخته شده اند و معمولاً اپلیکاتوری همراه آنها بسته بندی شده است. کف های مهبلی را می توان درست قبل از مقاربت یا حداکثر یکساعت پیش از آن بکار برد. اگر نزدیکی تکرار شود باید مجدداً از کف استفاده گردد. ضمناً اگر دوش مهبلی انجام می گیرد، حداقل باید شش ساعت پس از نزدیکی باشد.
قرصهای مهبلی: قرصهای مهبلی براساس همان اصل کرم ها و ژله هایی که به تنهایی مصرف می شوند عمل می کنند. با این تفاوت که ماده نطفه کش را بجای آنکه بصورت کرم یا ژله در آورند بشکل قرصهایی که بمحض تماس با رطوبت حل می شوند تهیه کرده اند. این قرصها نیز مانند ژله و کرم، ماده نطفه کش خود را در قسمت فوقانی مهبل آزاد می کنند. نوع کف کننده آنها نیز وجود دارد که سبب می شود ورقه نازکی از ماده نطفه کش، مدخل رحم را ببندد و مانع ورود اسپرماتوزوئیدها در آن شود.
شکل این قرصها اغلب گرد یا پیکان مانند همیشه و بمحض تماس با رطوبت عادی مهبل، حل می شوند. قرص ها را باید قبل از هر مقاربت تا آنجا که ممکن است در عمق جای داد. چندین دقیقه تا یک ساعت باید بگذرد تا قرص کاملاً حل شوند و سپس مقاربت انجام گیرد. اما بررسی دقیق نشان داده که اینگونه قرصها کاملاً حل نمی شوند، بلکه گاه به تکه های کوچکتری تقسیم می شوند که توسط آلت در سراسر مهبل پراکنده می گردند. اگر رطوبت مهبل کم باشد، به فرد توصیه می شود قبل از گذاشتن قرصها در مهبل آن را با ریختن یک قطره آب بر روی قرص ترکند. شستشوی مهبل در این مواقع حداقل تا شش ساعت پس از آخرین مقاربت توصیه نمی شود.
قرصهای مهبلی اگر چه کاربرد شان آسان است، اما اثر آنها به قصد جلوگیری از آبستنی، از ژله ها و کرمهایی که به تنهایی استعمال می شوند احتمالاً و از کرم ها و ژله های کف کننده یقیناً کمتر است.
شیاف های مهبلی: شیاف های ضد آبستنی نیز مانند قرص عمل می کنند. اما بجای آنکه آنها را به شکل قرص ساخته و بسته بندی کنند، ماده نطفه شک را در مخلوطی از کلیسرو و ژلاتین، روغن کاکائو یا صابون وارد می کنند. شیاف را نیز مانند قرص باید قبل از هر مقاربت در عمل مهبل جای داد. این شیاف ها در مهبل در عرض 15 دقیقه ذوب شده و ماده اسپرم کش را برای از بین بردن و بی حرکت کردن اسپروماتزوئیدهایی که در اثر انزال وارد مهبل می شوند، آزاد می کنند. نکته مهم در استعمال آنها این است که مقاربت بایستی پس از ربع ساعت از گذاشتن شیاف در مهبل انجام گیرد.
شیاف های مهبلی نیز مانند قرص های مهبلی، خطر و زیانی ندارند و استعمال آنها آسان است. بعضی از خانمها از ترشح چربی پس از استعمال این شیاف ها شکایت دارند که در این مورد نیز مانند ژله ها و کرمهایی که به تنهایی بکار می روند می توان برای جذب ترشح، پارچه یا دستمال کاغذی نرم میان ران ها قرارداد. شیاف های مهبلی برای جلوگیری از آبستنی، کمترا از کاندوم و یا دیافراگم و شاید کمتر از ژله ها و کرمهایی که به تنهایی بکار می روند قابل اعتمادند و از این لحاظ در ردیف قرصهای مهبلی قرار دارند.
میزان اثر: بطور کلی اگر چه مواد شیمایی مختلف که به قصد جلوگیری از حاملگی بکار می روند عوارض جانبی مهمی ندارند و رآکسیونهای آلرژیک ناشی از استعمال آنها نادر است، لیکن بدلیل عدم موفقیت کامل در جلوگیری از حاملگی که در حدود 20 درصد و گاهی بالاتر می باشد، بهتر است این مواد را با روشهای دیگر از قبیل کاندوم و یا دیافراگم تواماً بکار برد.
11- نورپلانت (کپسولهای هورمونی کاشتنی در زیر پوست) Norplant
از روشهای جدید پیشگیری از حاملگی بوده و به شکل کپسولهایی است که حاوی نوعی هورمون پروژسترون می باشد. نوع کلاسیک آن حاوی 6 کپسول می باشد که تا حدود 5 سال فرد مصرف کننده را بر علیه حاملگی محافظت می نماید. کپسولها غیر قابل جذب هستند ولی هورمون داخلی آنها به تدریج جذب گردیده و بعد از 5 سال، اثرات ضد حاملگی آن کاهش یافته و احتمال خطر حاملگی بیشتر می گردد.
مکانیسم عمل نورپلانت: چگونگی اثر نورپلانت مشابه قرصهای جلوگیری از حاملگی است بدین معنی که با مهار تخمک گذاری در بیش از 50 درصد پریودها، ضخیم و غیر قابل نفوذ نمودن ترشحات مخاطی دهانه رحم برای عبور اسپرم، و نا مناسب ساختن آندومتر برای لانه گزینی تخم، اثراث ضد بارداری خود را اعمال می نماید.
نحوه کاشت و خارج ساختن نورپلانت: کاشتن نور پلانت با بیحسی موضعی و ایجاد شکاف کوچکی بطول 4-5 میلی متر در زیر پوست بازو و یا ساعد، تحت شرایط استریل انجام می گیرد. این عمل حدود 5 دقیقه طول کشیده و نیاز به بخیه ندارد. نورپلانت را می توان بدلایل شخصی یا طبی نظیر حاملگی، دردهای شدید پایین شکم، خونریزی سنگین واژینال، درد بازو، تجمع یا خونریزی اطراف محل جاگذاری، حملات میگرن و سردردهای مزمن و شدید، تاری دید، خارج کرد که ایم امر، کمی مشکل تر از کاشت آن بوده و حدود یک ربع طول می کشد. اضافه می نماید تاخیری در بازگشت باروری بدنبال خروج نورپلانت وجود ندارد.
عوارض نورپلانت: استفاده از این روش، خوشبختانه عوارض خطرناک و جدی در برندارد. شایع ترین عارضه جانبی آن، اختلال در قاعدگی است. ضمناً سردرد، آکنه، دردهای عضلانی، افسردگی، بیقراری، اضطراب، افزایش وزن و خارش موضعی نیز در برخی موارد گزارش گردیده است.
موارد منع استفاده از نورپلانت: در موارد خونریزیهای غیر طبیعی و تشخیص داده نشده رحمی، اختلال خونی، حامله بودن با مشکوک به حاملگی، هر نوع بیماری مزمن یا عمومی بدن، کسانیکه داروهای ضد انعقادی مصرف می کنند، نورپلانت توصیه نمی گردد.
میزان اثر: اثر بخشی کپسولهای نورپلانت بسیار بالا بوده و میانگین بارداری در این روش، حدود 5/0درصد گزارش گردیده است.
12- حلقه های واژینال Vaginal Rings
این حلقه ها در اندازه های مختلف و در طرحهای متفاوت ساخته شده است. قطر خارجی حلقه هایی که اخیراً ساخته شده، 50 تا 60 میلی متر و ضخامتشان 5/7 تا 5/9 میلی متر است. نوعی از این حلقه ها، حاوی هورمون پروژسترون می باشد که به مدت سه ماه در واژن قرارداده می شود. نوع دیگر حلقه های واژینال، شامل هرمون پروژسترون و استروژن می باشد که به مدت 3 هفته در واژن باقی مانده و موقع پریود، به مدت یکهفته برداشته می شود.
اختلالات قاعدگی از جمله عوارض این روش بوده، ضمناً تحریک مخاط واژن و ترشح واژینال نیز در برخی از مصرف کنندگان دیده می شود. احتمال افتادن حلقه ها نیز وجود دارد.
میزان اثر بخشی حلقه های واژینال، کمتر از نورپلانت بوده و میانگین بارداری در استفاده از این روش، حدود 3درصد گزارش گردیده است.
13- روشهای جلوگیری از بارداری بعد از مقاربت (روشهای اضطراری)
سالها قبل انسانها در مقابل بارداری، هیچ راه اطمینان بخشی نداشتنتد که از وقوع آن جلوگیری بعمل آورند. تنها، راه، انتظار فرا رسیدن قاعدگی بعدی بود. در حقیقت سرنوشت خود را به طبیعت واگذار می کردند تا چه اتفاق خواهد افتاد. آیا آنها با یک حاملگی ناخواسته مواجه خواهند شد یا بخت یارشان بوده و این بار هم از معرکه سالم خواهند جست. لیکن در حال حاضر روشهایی در دسترس است که اگر اتفاقاً مقاربت بددون استفاده از روشهای جلوگیری صورت گیرد، می توان از آن متدها استفاده کرده و تا حدود قابل توجهی از بارداری جلوگیری نمود. شستشوی مهبلی، مصرف هورمونها، تخلیه سریع محتویات رحم و استفاده از I.U.D از آنجمله اند.
شستشوی مبهلی: شستشوی واژن پس از نزدیکی، یکی از روشهای بسیار قدیمی ولی غیر قابل اطمینان می باشد. از آنجایی که در بعضی وارد، اسپرم 90 ثانیه پس از انزال در مخاط سرویکس یافت می شود، نتیجه این روش بسیار ناچیز بوده و عدم موفقیت آن حدود 40درصد گزارش گردیده است. با این وجود باید گفت که اقدام به آن برای جلوگیری از آبستنی از اقدام نکردن بهتر بوده و در مواقعی که سایر وسایل موثر تر در دسترس نیستند از هیچ بهتر است.
مایع شستشو می تواند آب ساده یا آبی که ماده ای اسپرم کش به آن افزوده شده است باشد. به ترکیبات شیمیایی با فرمولهای پیچیده نیازی نبوده و از محلولهایی نظیر آب لیمو یا سرکه به میزان دوقاشق غذا خوری در یک لیتر آب، جهت شستشوی مبهل می توان استفاده نمود. باید دانست که استفاده از مواد ضد عفونی قوی برای شستشوی مبهل اغلب موجب تحریک مخاط واژن گردیده، منجر به زخم و التهاب و حتی گاهی عوارض بسیار شدید در استفاده کنندگان از این روش می گردد. ضمناً شستشو باید چند بار تکرار شود.
مصرف هورمونها: استفاده از استروژنها اگر با دوزکافی و به فاصله کمی بعد از مقاربت انجام گیرد، تا 70درصد موارد موثر بوده و از بارداری جلوگیری بعمل می آرود. براساس مطالعات انجام شده استفاده از دی اتیل استیل بسترول Diethyt Stillbesrol= DES در جلوگیری از حاملگی در اکثر افراد با دوز 25 تا 50 میلیگرم در روز بمدت 5 روز (بشرطی که در عرض 24 ساعت پس از نزدیکی مصرف شود) کمتر مورد تردید است. تهوع ناشی از مصرف دارو در نیمی از افراد دیده شده و در بعضی موارد بقدری شدید است که مانع ادامه مصرف آن می شود. البته داروهای ضد استفراغ ممکن است میزان بروز تهوع را کاهش دهند. مدارکی در دست است که نشان می دهد خظر حاملگی خارج از رحمی با این روش افزایش می یابد.
پروژستین ها نیز بشرط آنکه به همان روشی که مورد DES گفته شد بکار روند، در دوزهای بالا می توانند اثر جلوگیری از حاملگی داشته باشند. البته در حال حاضر اطلاعات تجربی برای توصیه این روش بعنوان یک روش ضدبارداری کافی نیست.
تخلیه سریع محتویات رحم: انجام دیلاتاسیون و کورتاژآندومتر قبل از لانه گزینی سلول تخم، روش موثر دیگری در جلوگیری از حاملگی است. این روش در جمهوری اسلامی ایران، بجز در مواردی که انجام آن توسط کمیسیونهای پزشکی تایید گردیده است (سقط درمانی) مجاز نمی باشد.
استفاده از آی یو دی: اخیراً نشان داده شده است که استفاده از آی یو دی نوع Copper-7 به شرط آنکه تا 24 ساعت بعد از تماس جنسی مصرف گردد، وسیله موثری در جلوگیری از حاملگی پس از نزدیکی است. بنظر می رسد سایر انواع آی یو دی نیز به علت شباهتشان با Copper-7 اثر ضد بارداری داشته باشند، ولی هنوز دلایلی که این نظر را تایید کند وجود ندارد. بدیهی است بهنگام استفاده از آی یو دی می بایست به کلیه مواردی که استعمال این وسیله را منع می نمایند توجه شود.
14- سترون سازی Sterillization
در صورتیکه زوجی تعداد فرزندان دلخواه خود را دارا بوده و دیگر تمایلی به داشتن اولاد بیتشر نداشته باشند، می توانند از روش بستن لوله ها استفاده نمایند. این روش شامل بستن لوله های ناقل اسپرم در مردان و یا لوله های رحمی در زنان، بوسیله عمل جراحی است. از جمله مزایای این روش، به موارد زیر می توان اشاره نمود:
- موثر ترین روش برای پیشگیری از بارداری است.
- فقط یک بار تصمیم گیری لازم دارد و مستلزم تشویق مستمر و ایجاد انگیزه در استفاده کنندگان از این روش بطور مداوم نیست.
- با انجام عمل جراحی استاندارد وپذیرفته شده، خطر بروز عوارض بسیار ناچیز است.
- کارآیی این روش بسیار زیاد است بنحوی که براساس مطالعات انجام شده، به ازای هر مورد سترون سازی، بطور متوسط از تولد 2 کودک در هر زن جلوگیری می شود.
سترون سازی مردان
سترون سازی مردان یا وازکتومی Vasectomy یک روش دایمی جلوگیری از باروری در مردان است که بوسیله عمل جراحی نسبتاً ساده ای که بطور متوسط حدود یک ربع طول می کشد انجام می گیرد. حراجی معمولاً شامل یک یا دو برش کوچک در پوست بیضه،جدا کردن مجرای منی بر (لوله هایی که اسپرم را از بیضه به پیشابراه حمل می کنند) و قطع آنها است تا بدین طریق از انتقال اسپرم به داخل مهبل جلوگیری نمایند. برای عمل جراحی معمولاً از بیحسی موضعی استفاده می شود. گر چه بعضی از پزشکان و بیماران، بیهوشی عمومی را ترجیح می دهند.
وازکتومی به شدت کار ساز بوده و بر عملکرد جنسی اثر نمی گذارد. انزال بهنگام نزدیکی کماکان صورت می گیرد و تنها اختلاف آن با قبل از عمل، وجود اسپرم در مایع منی خواهد بود. ناگفته نماند پس از وازکتومی، تولید اسپرم نیز انجام می گیرد، لیکن اسپرمهای تولید شده بوسیله عمل بیگانه خواری بدن از بین می روند.
عوارض وازکتومی: وازکتومی عوارض چندانی ندارد و در شرایط مناسب، هیچ مرگ و میری نباید روی دهد. از جمله عوارض وازکتومی می توان به خون مردگی در کیسه بیضه، عفونت، تشکیل دانه های ناشی از تجمع اسپرمها، و پاسخ خود ایمنی (ایجاد پادتن ضد اسپرم) اشاره نمود. در موارد نادری، ایجاد دوباره مجرای منی بطور خودبهود نیز گزارش گردیده است.
گفته می شود که وازکتومی موجب پاسخ خود ایمنی در برابر اسپرمهای تولید شده می گردد لیکن هیچ دلیلی در دست نیست که گمان رود این پادتنها برای تندرستی فرد زیاد آور باشد ولی احتمال آن هست که پادتنهای موجود، علیرغم ایجاد دوباره مجاری منی بر، مانعی در راه قابلیت باروری مجدد باشند.
از اثرات روان شناختی نیز باید گفت که بعضی از مردان، از کاهش میل جنسی، ناتوانی جنسی، سردرد، ضعف و... شکایت دارند که چنین مشکلاتی عمدتاً درافرادی که ناآگاهانه و تحت فشار عاطفی، وازکتومی را پذیرفته اند دیده می شود. لازم به یادآوری است که در وازکتومی، بیمار بلافاصله پس از عمل، سترون نمی شود و معمولاً پس از حدود 30 مرتبه انزال، سترون می گردد. لذا بایستی در این فاصله زمانی، از روشهای جلوگیری از بارداری استفاده گردد.
سترون سازی زنان
در مورد زنان، بستن لوله های رحمی که در اصطلاح علمی بنام تویکتومی Tubectomy نامیده می شود، مطمئن ترین روش جلوگیری از حاملگی است. این روش فوراً موثر بوده، هیچگونه تاثیری در قاعدگی، میل جنسی و سن یائسگی نداشته و هیچ تغییری در نتیجه عمل بستن لوله ها بجز جلوگیری از حاملگی ایجاد نمی شود.
بستن لوله ها در زنان را با متدهای مختلف جراحی، از راه مهبل و یا شکم انجام می دهند. بستن لوله ها بلافاصله لوله ها بلافاصله بعد از زایمان به علت بزرگی و در دسترس بودن رحم و بستری بودن زن در بیمارستان زمان مناسب تری بنظر می رسد. چنانچه لوله ها در مواقع دیگری غیر از زایمان بسته شوند، زمان مناسب پس از پایان یافتن دوره قاعدگی است. سترون سازی همزمان با تخلیه زهدان نیز نسبتاً شایع است. برای انجام، عمل از بیهوشی عمومی و یا بیحسی موضعی می توان استفاده نمود.
عوارض بستن لوله در زنان: مخاطرات خاص مرتبط با سترون سازی زنان، عمدتاً شامل عوارضی است که هنگام اجرای عمل جراحی و یا مدت کوتاهی پس از آن روی می دهد. نظیر خونروی از محل بخیه ها و یا عفونتهای بوجود آمده. همچنین بدنبال برگرداندن زایایی و یا در موارد نادری، کانالیزه شدن مجدد و خوبخود لوله ها، افزایش خطر حاملگی نابجا و خارج رحمی وجود دارد. ضمناً عفونتهای لگنی سابق، چاقی و دیابت، از جمله عواملی هستند که موجب افزایش عوارض ناشی از بستن لوله ها نزد خانمها می گردد.
ناگفته نماند علیرغم این واقعیت که سترون سازی در مردان، سریع تر، ساده تر و ارزان تر از سترون سازی در زنان است و با علم اینکه، عوارض پس از عمل در سترون سازی زنان، شایع تر بوده و به دوره نقاهت طولانی تری نیز احتیاج می باشد، با این وجود، تعداد موارد سترون سازی مردان در مقایسه با زنان، بسیار کمتر انجام می گیرد.
میزان اثر سترون سازی در مردان و زنان: میزان اثر سترون سازی بسیار بالا بوده و عدم موفقیت این روش، کمتر از 3/0درصد گزارش گردیده است.
در خاتمه لازم به یادآوری است که سترون سازی نباید به عنوان روشی برگشت پذیر تبلیغ و یا ارائه شود بلکه به این روش، به عنوان یک حرکت ابدی باید نگریست. اگر چه اقدامات پزشکی برای برگشت باروری، در موارد اندکی با موفقیت هایی همراه بوده است، لیکن نسبت مددجویانی که درخواست برگشت باروری دارند و به باروری موفقیت آمیز هم دست می یابند، بسیار ناچیز است. بنابراین برای شناسایی کسانی که احتمال دارد پس از عمل سترون سازی، نظر خود را تغییر داده و خواستار برگشت باروری خود باشند، لازم است برنامه های مشاوره ای ویژه تدارک دیده شود تا این قبیل از افراد، پس از کسب آگاهیهای لازم نسبت به سترون سازی و همچنین دیگر روش های پیشگیری، کاملاً آگاهانه و داوطلبانه تصمیم گیری نمایند.
15- روشهای نوین
علاوه بر روشهای پیشگیری از حاملگی که شرح آنها گذشت، روشهای نوین بسیاری نیز وجود دارند که اغلب در مراحل آزمایشی بوده و ممکن است پس از مدتی که موثر و بی خطر بودن آنها به اثبات رسید، مورد استفاده عموم قرار گیرند. به عنوان نمونه، استفاده از اسپری محتوی هورمون در بینی بمنظورمتوقف کردن تخمک گذاری، استفاده از واکسن هایی که مانع رشد جفت می گردند، استفده از قرصهای جلوگیری از حاملگی برای مردان که موجب جلوگیری از تکامل مراحل مختلف اسپرماتوزوئید و کم شدن تعداد آنها می گردد، استفاده از وسیله ضدبارداری یا پتانسیل الکتریکی، وسیله ای که در مجرای گردن رحم جایگزین می شود و با ایجاد میدان الکتریکی، اسپرمها را قبل از رسیدن آنها به رحم بی حرکت و فلج ساخته و مانع از حاملگی می گردد. و... از جمله روشهای جدیدی است که در دست مطالعه و بررسی بیشتری بوده و هنوز در سطح گسترده، در دسترس عموم قرار ندارند.
منبع:
کتاب جمعیت و تنظیم خانواده تالیف مهندس پریوش حلم سرشت
مهندس اسماعیل دل پیشه
